Yıl 1781. Mekan
Viyana. Rus Dükü 1. Pavel bir devlet ziyareti için şehre gelecek. İmparator 2.
Joseph ona etkileyici bir karşılama hazırlamak peşinde, ama alışılmışın dışında
bir dokunuş istiyor. Bunun için, mucit Wolfgang von Kempelen’i çağırıyor.
Kempelen, herkesi şaşkına çeviren satranç otomatı Türk’ün mucidi. Daha önce eşi
benzeri görülmemiş bir şekilde bu robot satranç oynayabiliyor ve oynadığı
insanlara karşı kazanıyordu. Fakat son galibiyetinden sonra Kempelen, buhar
motorları üzerinde çalışacağını ve Türk’ü parçalarına ayıracağını açıklamıştı.
2. Joseph, Kempelen’den bir fenomen olan Türk’ü yeniden kurmasını ve Rus Dükü’nün
ziyaretinde bir şov yapmasını istedi; böylece Türk yeniden toplandı. Rus Dükü’ne
yapılan bu şov inanılmaz başarılı olacak ve sonrasında 2. Joseph’in talebi
üzerine Kempelen ve Türk bir Avrupa turnesine başlayacaktı.
Türk klasik
Osmanlı figüründe pala bıyıklı ve sarıklı bir robottu. O dönemler Avrupa’da
ilgi gören Karagöz ve Hacivat karakterlerine benziyordu. Önünde bir masa ve
satranç tahtası vardı. Karışık mekanik sistemlerden oluşuyordu. Eli ile taşları
oynatıyor, gözlerini gezdiriyor ve başını oynatıyordu. Ama en ilginci bir insan
gibi satranç oynayabiliyor ve çoğu maçını kazanıyordu.
Neydi bu Türk?
Nasıl çalışıyordu? Gerçekten otomatik olarak satranç mı oynuyordu? Ne yazık ki hayır,
Kempelen 18. Yüzyılda yapay zekayı geliştirmemişti; ama yine de dahice bir
düzenek hazırlamıştı. Aslında Türk, bir ilüzyon gösterisiydi. Türk’ün masası ön
tarafından açılıyor ve içeride kimsenin olmadığı seyirciye gösteriliyordu. Ön
tarafta göz aldatıcak şekilde düzenlenmiş birçok mekanik kaldıraç ve makara olduğundan
insanlar ikna oluyordu. Oysa, arka tarafta bir insanın girebileceği boyutta bir
boşluk vardı. Bir aldatmaca olsa da, Türk’ün içinde oldukça etkileyici bir
mekanik sistem vardı. Fark edilmeden içeri giren yönetici kişi, içeriden Türk’ün
hareketlerini kontrol edebiliyordu. Aynı zamanda masadaki satranç tahtasındaki
taşların altında mıknatıslar vardı ve bu mıknatıslar tahtada yer
değiştirdiğinde yöneticiye hareketi gösterecek şekilde içeride bazı ipleri
çekiyordu. Türk’ü yıllar içinde dönemin en büyük satranç oyuncularından
bazıları yönetti, ki bu sistem çok uzun yıllarca bir sır olarak kaldı.
Kempelen, Türk
ile Avrupa ve Amerika’da turneler yaptı. Ondan sonra Johann Maelzel tarafından
1804 yılında alındı ve onunla devam etti. Böylece Türk, toplamda 84 sene
dünyanın dört bir yanında şovlara çıktı. Dönemin büyük devlet adamları Napoleon
Bonaparte ve Benjamin Franklin’le de maç yapan Türk, ikisini de mağlup etti.
Maelzel öldükten arkadaşı John Kearslyey Mitchell tarafından bir müzeye
bağışlanan Türk, 1854 yılında bir yangında yok oldu. Mitchell’e göre, harlı
alevlerin arasından acı çeken dostumuzun son kelimeleri “Échec! Échec!” oldu
(fransızca “Şah”).
